Πάνω : Μια προσπάθεια αναπαράστασης της ζωγραφιάς που είδε στους Δελφούς ο Παυσανίας και έδειχνε την άλωση της Τροίας. Για να δειτε μεγαλύτερη την εικόνα κλικ εδώ [165 KB]

ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑΛΩΣΗΣ ΤΗΣ ΤΡΟΙΑΣ [εικόνα τοποθετημένη στους Δελφούς, έργο του ΠΟΛΥΓΝΩΤΟΥ]

ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Αναπαράσταση της Ιλίου πέρσιδος του Πολυγνώτου από τον Carl Robert [σχέδιο του H. Shenck, 17tes Hallisches Winkkelmannsprogramm, 1893]. H αναπαράσταση αυτή έγινε με μεγαλύτερη φιλοδοξία. Βασίστηκε στη γοργή πρόοδο που σημείωσε  στο τέλος του 19ου αιώνα η τεχνοκριτική ανάλυση των εικαστικών έργων των αρχαϊκών, των κλασσικών και των μετακλασσικών χρόνων και η μελέτη των ιδιαίτερων γνωρισμάτων της τέχνης κάθε περιόδου. Έτσι οι μορφές που χρησιμοποιήθηκαν στις περιγραφόμενες από τον Παυσανία σκηνές  είναι δανεισμένες από σύγχρονες του Πολυγνώτου αγγειογραφίες ή από άλλα εικαστικά έργα, στα οποία αναγνωρίζεται Πολυγνώτεια επίδραση. Ευνόητο είναι πως παρ’ όλα αυτά και του Robert η αναπαράσταση, εφόσον πρόκειται για έργο τελείως εξαφανισμένο, παραμένει απλό δοκίμιο, διαφωτιστικό απλώς της περιγραφής του Παυσανία, όχι αυθεντική μίμηση της Πολυγνώτειας σύνθεσης.

ΠΑΥΣΑΝΙΑ, βιβλίο  Χ,  Φωκικά

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 25

Η λέσχη των Κνιδίων, στους Δελφούς,  με ζωγραφιές του Πολυγνώτου. Περιγραφη της εικόνας με την άλωση της Τροίας και την ετοιμασία των Ελλήνων για τον απόπλου (δεξιά της εισόδου)

1. Πάνω από την Κασσοτίδα υπάρχει οικοδόμημα με ζωγραφιές του Πολυγνώτου. Έχει ανατεθεί από τους Κνιδίους και ονομάζεται από τους Δελφούς λέσχη, επειδή παλαιότερα συγκεντρώνονταν εδώ και συζητούσαν και σοβαρά πράγματα και μυθικά. Πως υπήρχαν πολλά τέτοια οικοδομήματα σε όλη την Ελλάδα φαίνεται από τους στίχους του Ομήρου[1], όπου η Μελανθώ κακίζει τον Οδυσσέα: «Και δεν θέλεις να πας στο χαλκουργείο να κοιμηθείς ή σε καμιά λέσχη, παρά κάθεσαι και φλυαρείς εδώ».

2. Δεξιά καθώς μπαίνει κανείς στο οικοδόμημα αυτό ολόκληρη η ζωγραφιά παριστάνει την άλωση της Τροίας και τον απόπλου των Ελλήνων. Προετοιμάζεται ο απόπλους του Μενέλαου και είναι ζωγραφισμένο ένα πλοίο και ναύτες άνδρες, και ανάμεσά τους παιδιά. Στη μέση του πλοίου απεικονίζεται ο κυβερνήτης Φρόντις κρατώντας δύο κοντάρια. Ο Όμηρος παρουσίασε τον Νέστορα να μιλάει με τον Τηλέμαχο και για τον Φρόντι[2]. Λέει πως πατέρας του ήταν ο Ονήτορας, πως ο ίδιος ήταν κυβερνήτης του πλοίου του Μενέλαου, ικανότατος στην δουλειά του, και πως τον βρήκε το μοιραίο καθώς παράπλεε το Σούνιο της Αττικής.  Ο Μενέλαος που έπλεε μαζί με τον Νέστορα τότε έμεινε πίσω για να τιμήσει τον Φρόντι με τάφο και με ό,τι άλλο συνηθίζεται για τους νεκρούς.

3. Αυτός λοιπόν ο Φρόντις παριστάνεται στη ζωγραφιά του Πολυγνώτου και χαμηλότερα απ’ αυτόν κάποιος Ιθαιμένης, ο οποίος κουβαλάει ρουχισμό, ενώ ο Εχοίαξ[3] κατεβαίνει από τη σκάλα απόβασης του πλοίου κρατώντας υδρία χάλκινη. Ο Πολίτης, ο Στρόφιος και ο Άλφιος παριστάνονται να χαλούν την σκηνή του Μενέλαου, η οποία βρίσκεται κοντά στο πλοίο. Ο Αμφίαλος παριστάνεται να χαλάει μια άλλη σκηνή. Χαμηλότερα από τα πόδια του Αμφιάλου παριστάνεται ένα παιδί καθιστό, χωρίς να υπάρχει σ’ αυτό καμία επιγραφή. Απ’ όλα τα πρόσωπα παριστάνεται με γενειάδα μόνον ο Φρόντις, ο οποίος είναι ο μόνος που το όνομά του το πήρε ο Πολύγνωτος από την Οδύσσεια. Των άλλων τα ονόματα υποθέτω, τα έπλασε ο ίδιος[4].

4. Η Βρισηίδα παριστάνεται όρθια και πιο πάνω η Διομήδη και  η Ίφις μπροστά στις δύο. Φαίνονται να εξετάζουν την ομορφιά της Ελένης. Η Ελένη παριστάνεται καθιστή και κοντά της ο Ευρυβάτης. Υποθέτομε πως αυτός ήταν ο κήρυκας του Οδυσσέα, αν και ακόμα τότε δεν είχε γένεια. Από τις δύο θεράπαινες που παριστάνονται η Πανθαλίδα παραστέκει στην Ελένη και η Ηλέκτρα δένει τα σανδάλια τη κυράς. Κι αυτά τα ονόματα είναι διαφορετικά από εκείνα που δίνει ο Όμηρος στην Ιλιάδα, όπου παρουσιάζει την Ελένη και τις δούλες να πηγαίνουν στο τείχος μαζί με την Ελένη[5].

5. Πιο πάνω από την Ελένη κάθεται ένας άνδρας πάρα πολύ κατηφής, που φοράει ιμάτιο πορφυρού χρώματος. Θα μπορούσε κανείς και προτού διαβάσει την επιγραφή, να συμπεράνει πως είναι ο Έλενος[6], ο γιος του Πριάμου.  Κοντά στον Έλενο είναι ο Μέγης, ο οποίος είναι τραυματισμένος στον βραχίονα, όπως αναφέρει και ο πυρραίος Λέσχεως, ο γιος του Αισχυλίνου, στο ποίημά του, Ιλίου πέρσις. Ο Λέσχεως αναφέρει πως τραυματίστηκε από τον Άδμητο, τον γιο του Αυγεία, στη μάχη που έκαμαν οι Τρώες τη νύχτα.

6. Είναι επίσης ζωγραφισμένος κοντά στον Μέγητα ο γιος του Κρέοντα Λυκομήδης, ο οποίος είναι τραυματισμένος  στον καρπό του χεριού.  Ο Λέσχεως αναφέρει πως τέτοιο τραύμα του προξένησε ο Αγήνορας.  Είναι λοιπόν φανερό πως ο Πολύγνωτος δεν θα απεικόνιζε τα τραύματά τους έτσι, αν δεν διάβαζε το ποίημα του Λέσχεω. Πρόσθεσε όμως και στο σφυρό του Λυκομήδη ένα τραύμα και τρίτο στο κεφάλι. Είναι επίσης τραυματισμένος και ο Ευρύαλος, ο γιος του Μηκιστέα, στο κεφάλι και στον καρπό του χεριού.

7. Αυτοί βρίσκονται στην εικόνα πιο ψηλά από την Ελένη.  Ύστερα από την Ελένη παριστάνεται η μητέρα του Θησέα (Αίθρα) με τα μαλλιά κομμένα σύρριζα, και από τους γιους του Θησέα, ο Δημοφώντας, ο οποίος, αν κρίνει κανείς από τη στάση του, κοιτάζει αν θα μπορέσει να σώσει την Αίθρα[7]. Οι Αργειοι λένε πως ο Θησέας είχε και από την κόρη του Σίνι γιο τον Μελάνιππο και πως ο Μελάνιππος κέρδισε μια νίκη σε αγώνισμα δρόμου, όταν οι λεγόμενοι Επίγονοι οργάνωσαν, δεύτεροι αυτοί  μετά τον Άδραστο, τα Νέμεια.

8. Ο Λέσχεως αναφέρει στο ποίημά του σχετικά με την Αίθρα, πως όταν καταλαμβάνονταν το Ίλιο, αυτή βγήκε έξω κρυφά και πήγε στο στρατόπεδο των Ελλήνων, όπου αναγνωρίστηκε από τους γιους του Θησέα και πως ο Δημοφώντας την ζήτησε από τον Αγαμέμνονα. Εκείνος του είπε πως θέλει να τον ευχαριστήσει, δεν θα το κάνει όμως προτού πείσει την Ελένη. Έστειλε κήρυκα και η Ελένη του έκαμε τη χάρη. Φαίνεται λοιπόν πως ο Ευρυβάτης της εικόνας ήρθε στην Ελένη για την υπόθεση της Αίθρας και πως αναφέρει όσα του παράγγειλε ο Αγαμέμνονας.

9. Οι Τρωαδίτισσες γυναίκες μοιάζουν σαν να έχουν ήδη αιχμαλωτιστεί και να οδυρονται. Απεικονίζεται  η Ανδρομάχη, κοντά στην οποία στέκεται το παιδί της, που της πιάνει το μαστό. Ο Λέσχεως λέει πως το παιδί πετάχθηκε από τον πύργο κάτω και σκοτώθηκε, αυθαίρετα, χωρίς απόφαση των Ελλήνων θέλησε να το σκοτώσει ο Νεοπτόλεμος. Παριστάνεται επίσης η Μηδεσικάστη, μία και αυτή από τις νόθες κόρες του Πριάμου, για την οποία ο Όμηρος λέει[8] πως έφυγε από την Τροία και πήγε στην πόλη Πήδαιο, όπου έγινε σύζυγος του Ίμβριου, γιου του Μέντορα.

10. Η Ανδρομάχη και η Μηδεσικάστη φορούν στο κεφάλι καλύμματα. Η Πολυξένη, κατά την συνήθεια των παρθένων, έχει πλεγμένα σε πλοκάμους τα μαλλιά της. Αυτή σκοτώθηκε στον τάφο του Αχιλλέα, όπως και ποιητές τραγουδούν[9], αλλά και ζωγραφιές σχετικές με τα παθήματα της Πολυξένης από αυτοψία ξέρω και στην Αθήνα και στην πάνω από τον Καύκο (ποταμό) Πέργαμο.

11. Έχει απεικονίσει και τον Νέστορα με πίλο στο κεφάλι και δόρυ στο χέρι. Ένα άλογο έχει μια στάση σα να πρόκειται να κυλιστεί στη σκόνη. Ως το άλογο είναι ακρογιαλιά, και χαλίκια υποδηλώνονται σ’ αυτήν. Απ’ αυτού όμως και πέρα δεν φαίνεται πια να είναι θάλασσα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ  26

1. Πιο πάνω από τις γυναίκες, τις μεταξύ Αίθρας και Νέστορα, παριστάνονται και άλλες αιχμάλωτες, η Κλυμένη, η Κρέουσα, η Αριστομάχη και η Ξενοδίκη. Απ’ αυτές, την Κλυμένη την έχει καταριθμήσει μεταξύ των αιχμαλώτων ο Στησίχορος στην Ιλίου πέρσιν. Την Αριστομάχη επίσης την παρουσίασε στους Νόστους ως κόρη του Πριάμου, και ως σύζυγο του Κριτολάου, του γιου του Ικετάονα. Την Ξενοδίκη δεν ξέρω να την αναφέρει κανένας ποιητής ούτε πεζογράφος. Σχετικά με την Κρέουσα, λένε, πως η μητέρα των θεών και η Αφροδίτη την έσωσαν από τη σκλαβιά των Ελλήνων, επειδή η Κρέουσα ηταν σύζυγος του Αινεία. Ο Λέσχεως όμως και τα Κύπρια έπη δίνουν ως σύζυγο στον Αινεία την Ευρυδίκη.

2. Ψηλότερα είναι ζωγραφισμένη πάνω σε κλίνη η Δηινόμη και η Μητιόχη, η Πείσις και η Κλεοδίκη. Απ’ αυτές αναφέρεται μόνο το όνομα της Δηινόμης, στη λεγόμενη μικρή Ιλιάδα. Των άλλων τα ονόματα μου φαίνεται πως τα επινόησε ο Πολύγνωτος. Απεικονίζεται και ο Επειός γυμνός να κατεδαφίζει το τείχος της Τροίας. Πάνω από το τείχος εξέχει το κεφάλι μόνο του Δούρειου Ίππου[10]. Παριστάνεται και ο Πολυποίτης, ο γιος του Πειρίθου, με ταινία δεμένη στο κεφάλι, και κοντά σ’ αυτόν ο Ακάμας, ο γιος του Θησέα, που φορεί στο κεφάλι κράνος με λοφίο πάνω.

3. Παριστάνεται και ο Οδυσσέας, φορώντας θώρακα. Ο Αίας του Οιλέα, κρατώντας ασπίδα, στέκεται κοντά σε βωμό, παίρνοντας όρκο για το τόλμημά του, το σχετικό με την Κασσάνδρα[11]. Η Κασσάνδρα είναι καθισμένη στο δάπεδο κρατώντας το άγαλμα της Αθηνάς, καθώς έχει ανατρέψει εκ βάθρων το ξόανο, όταν την τραβούσε ο Αίας από την ικεσία της. Είναι απεικονισμένοι και οι γιοι του Ατρέα, με κράνη και αυτοί. Στην ασπίδα που κρατεί ο Μενέλαος είναι απεικονισμένος πάνω δράκοντας, ο οποίος αποτελεί υπαινιγμό στο θαύμα κατά τη θυσία της Αυλίδος[12].

4. Χαμηλότερα από αυτούς που ορκίζουν τον Αίαντα και στην ίδια γραμμή με το άλογο που παριστάνεται κοντά στον Νέστορα, είναι ο Νεοπτόλεμος, που είχε σκοτώσει τον Έλασο, όποιος και αν είναι αυτός ο Έλασος[13]. Στην εικόνα παριστάνεται σαν μόλις να μπορεί να αναπνέει ακόμα. Τον Αστύνοο που τον αναφέρει και ο Λέσχεως, πεσμένο στα γόνατα, τον χτυπάει με το ξίφος ο Νεοπτόλεμος. Ο Πολύγνωτος παρέστησε μόνο τον Νεοπτόλεμο, απ’ όλους τους Έλληνες, να σκοτώνει ακόμα Τρώες, επειδή ολόκληρη η εικόνα επρόκειτο να γίνει πάνω από τον τάφο του Νεοπτόλεμου. Τον γιο του Αχιλλέα ο Όμηρος τον ονομάζει παντού Νεοπτόλεμο. Τα Κύπρια έπη όμως λένε πως από τον Λυκομήδη είχε ονομασθεί Πύρρος, και πως ο Φοίνικας τον ονόμασε Νεοπτόλεμο, γιατί όπως ο Αχιλλέας, νέος ακόμα είχε αρχίσει και αυτός να πολεμάει.

5. Απεικονίζεται και ένας βωμός, κι ένα μικρό παιδί φοβισμένο να κρατιέται από τον βωμο. Πάνω στο βωμό είναι ένας χάλκινος θώρακας. Στην εποχή μου, τέτοιου είδους θώρακες είναι σπάνιοι, τους φορούσαν όμως παλαιότερα. Αποτελούνταν από δυο χάλκινα κατασκευάσματα, ένα για να προσαρμόζεται πάνω στο στήθος και την κοιλιά και το άλλο για να σκεπάζει την πλάτη. Τα ονόμαζαν γύαλα. Έφερναν το ένα από μπρος, το άλλο από πίσω και έπειτα τα συνέδεαν με περόνες.

6. Ο θώρακας αυτός θεωρούνταν πως παρέχει ασφάλεια επαρκή και χωρίς ασπίδα. Γι’ αυτό και ο Όμηρος παρουσίασε χωρίς ασπίδα τον Φρύγα Φόρκυνα, ο οποίος είχε θώρακα με γύαλα. Εκτός από τη ζωγραφική απεικόνιση του θώρακα αυτού από τον Πολύγνωτο που είδα, υπάρχει και άλλη ζωγραφική εικόνα που την έκαμε ο Καλλιφών ο Σάμιος, στον ναό της Εφέσιας Άρτεμης, που παριστάνει γυναίκες να προσαρμόζουν τα γύαλα του θώρακος του Πατρόκλου.

7. Πιο πέρα απ’ το βωμό, παρέστησε την Λαοδίκη όρθια. Αυτή δεν μπόρεσα να την βρω ούτε να καταμετρείται από κανέναν ποιητή ανάμεσα στις αιχμάλωτες Τρωαδίτισσες ούτε και τίποτε άλλο μου φαινότανε εύγλωττο παρά μόνο πως οι Έλληνες την άφησαν ελεύθερη[14]. Ο Όμηρος αναφέρει στην Ιλιάδα την φιλοξενία του Μενέλαου και του Οδυσσέα από τον Αντήνορα και την Λαοδίκη ως σύζυγο του Ελικάονα του γιου του Αντήνορα.

8. Ο Λέσχεως λέει πως ο Ελικάονας τραυματισμένος στην νυκτερινή μάχη είχε αναγνωριστεί από τον Οδυσσέα και είχε οδηγηθεί έξω από τη μάχη ζωντανός.  Επακόλουθο λοιπόν του δεσμού του Μενέλαου και του Οδυσσέα με το σπίτι του Αντήνορα είναι να μην προξενηθεί ούτε εις βάρος της συζύγου του Ελικάονα τίποτα δυσάρεστο από τον Αγαμέμνονα και τον Μενέλαο. Ο Ευφορίωνας ο χαλκιδέας εντελώς απίθανα παρουσίασε στο ποίημά του τα σχετικά με την Λαοδίκη.

9. Μετά την Λαοδίκη παριστάνεται μια λίθινη βάση και πάνω σ’ αυτή χάλκινη λεκάνη για λούσιμο.  Στο έδαφος κάθεται η Μέδουσα, η οποία κρατεί με τα δυο χέρια τη βάση. Σύμφωνα με την ωδή του Ιμεραίου ποιητή μπορεί να καταριθμήσει κανείς την Μέδουσα στις κόρες του Πριάμου[15]. Κοντά στην Μέδουσα παριστάνεται με τα μαλλιά κομμένα σύρριζα μια γριά ή ευνούχος που κρατεί στα γόνατα ένα παιδί γυμνό. Το παιδί παριστάνεται να φέρνει, από το φόβο του, τα χέρια μπροστά στα μάτια.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ  27

1. Νεκροί απεικονίζονται οι εξής : Ο ονομαζόμενος (σε επιγραφή) Πήλις, γυμνός, είναι ριγμένος ανάσκελα. Χαμηλότερα από τον Πήλι είναι πεσμένοι ο Ηιονέας και ο Άδμητος  φορώντας ακόμα τους θώρακές τους. Ο Λέσχεως λέει πως ο Ηιονέας σκοτώθηκε από τον Νεοπτόλεμο και ο Άδμητος από τον Φιλοκτήτη. Ψηλότερα απ’ αυτούς είναι άλλοι νεκροί. Παρακάτω από την λεκάνη του λουσίματος είναι ο Λεώκριτος, γιος του Πουλυδάμαντα, σκοτωμένος από τον Οδυσσέα, και παραπάνω από τον Ηιονέα και τον Άδμητο ο Κόροιβος, γιος του Μύγδονα.  Τάφος του Κοροίβου επιβλητικός έχει γίνει στα σύνορα των στεκτορηνών[16] Φρυγών και από αυτόν επικράτησε ποιητές να λένε τους Φρύγες Μύγδονες[17]. Ο Κόροιβος είχε έλθει για να νυμφευθεί την Κασσάνδρα[18] και σκοτώθηκε, όπως λένε οι περισσότεροι από τον Νεοπτόλεμο, όπως όμως γράφει στο ποίημά του ο Λέσχεως από τον Διομήδη.

2. Ψηλότερα από τον Κόροιβο είναι ο Πρίαμος, ο Αξίονας και ο Αγήνορας. Ο Λέσχεως λέει πως ο Πρίαμος δεν σκοτώθηκε στην εστία του Ερκείου (του θεού της αυλής), αλλά πως αποσπάσθηκε από τον βωμό και έγινε εύκολη λεία για τον Νεοπτόλεμο κοντά στην πόρτα του σπιτιού. Σχετικά με την Εκάβη ο Στησίχορος αναφέρει στο ποίημά του Ιλίου πέρσις, πως μεταφέρθηκε από τον Απόλλωνα στην Λυκία. Ο Λέσχεως λέει επίσης πως ο Αξίονας ήταν γιος του Πριάμου και πως σκοτώθηκε από τον Ευρύπυλο, το γιο του Ευαίμονα. Κατά τον ίδιο ποιητή, τον Αγήνορα τον σκότωσε ο Νεοπτόλεμος με τα χέρια του. Έτσι θα ήταν φανερό πως ο Έχεκλος, ο γιος του Αγήνορα, σκοτώθηκε από τον Αχιλλέα, ενώ ο ίδιος ο Αγήνορας από τον Νεοπτόλεμο.

3. Ο Σίνωνας, ο σύντροφος του Οδυσσέα, και ο Αγχίαλος, παριστάνονται να φέρνουν έξω το πτώμα του Λαομέδοντα. Και ένας άλλος νεκρός είναι απεικονισμένος που έχει πάνω γραμμένο το όνομα Έρεσος. Τα κατορθώματα του Ερέσου και του Λαομέδοντα, όσο ξέρω, κανείς δεν τα τραγούδησε. Απεικονίζεται και το σπίτι του Αντήνορα με δέρμα λεοπάρδαλης κρεμασμένο πάνω στην είσοδο σαν σημάδι για τους Έλληνες, για να μην πειράξουν το σπίτι του Αντήνορα[19]. Επίσης είναι ζωγραφισμένη η Θεανώ[20] και οι γιοι της, ο Γλαύκος καθιστός σε θώρακα, προσαρμοσμένον με γύαλα, και ο Ευρύμαχος, σε βράχο.

4. Πλάι του στέκεται ο Αντήνορας, και κατόπιν η κόρη του Αντίνορα, Κρινώ, η οποία κρατάει βρέφος. Στα πρόσωπά τους όλοι έχουν την έκφραση των ανθρώπων που τους έχει βρει η συμφορά. Δούλοι παριστάνονται να φορτώνουν σε όνον ένα κιβώτιο με σκεύη. Ένα μικρό παιδί είναι καθισμένο πάνω στον όνο[21]. Στο μέρος αυτό της εικόνας είναι γραμμένο και ένα δίστιχο ελεγειακό του Σιμωνίδη. Ο Πολύγνωτος, ο γιος του Αγλαοφώντα, καταγόμενος από την Θάσο, ζωγράφισε την κυριευόμενη ακρόπολη του Ιλίου.

[1] Οδύσσεια σ  328  κ.εξ., όπου η λέξη μπορεί να σημαίνει χώρο για κατάκλιση και ταυτόχρονα τόπο, όπου άλλη ώρα μαζεύονται οι άνθρωποι για να συζητούν.

[2] Οδύσσεια γ  276 κ.εξ.

[3] Επειδή η λέξη σημαίνει τον ‘έχοντα τον οίακα’ δηλ. τον κρατούντα το πηδάλιο, υποτίθεται πως ο Πολύγνωτος είχε γράψει την λέξη ‘εχοίαξ’ για τον πηδαλιούχο, αλλά ο Παυσανίας νόμισε πως αυτό ήταν το όνομα του άνδρα που παριστανόταν να κατεβαίνει από τη σκάλα του πλοίου με την υδρία στα χέρια.

[4] Δεν είναι γνωστό αν μερικά από τα ονόματα αυτά επινοήθηκαν από τον Πολύγνωτο. Τουλάχιστο η Ιλιάδα αναφέρει τον Ιθαιμένη (Π, 586 ως πατέρα του Σθενέλαου, ενός πολεμιστή που τον σκότωσε ο Πάτροκλος), τον γιο του Πριάμου Πολίτη που είχε δείξει θάρρος στον πόλεμο (Ν 530-537). Ο Πολύγνωτος όμως τον θεωρεί αιχμάλωτο των Ελλήνων στο τέλος του πολέμου. Το ίδιο και τον Τρώα Στρόφιο που ο γιος του είχε σκοτωθεί από τον Μενέλαο (Ε 49-51). Σε άλλα έπη πρέπει να απαντούσαν κα άλλα από τα ονόματα που χρησιμοποίησε ο Πολύγνωτος.

[5] Ιλιάδα Γ, 143 κ.εξ. , όπου ως ‘αμφίπολοι’  αναφέρονται η Αίθρα και η Κλυμένη.

[6] Ο μάντις Έλενος ήταν κατηφής, γιατί μετά τον θάνατο του Πάρι, είχε συλληφθεί από τον Οδυσσέα και είχε αναγκασθεί να φανερώσει τους σχετικούς με την πτώση της Τροίας χρησιμούς. Ο Κάλχας προηγουμένως είχε  βεβαιώσει τους Έλληνες στρατηγούς «Έλενον ειδέναι τους ρυομένους την πόλιν χρησμούς’ (Απολλόδ. Επιτ. 5, 9). Η Τροία έπεσε μόλις οι Έλληνες έκαναν ό,τι είπε ο Έλενος.

[7] Οι γιοι του Θησέα, Δημοφών και Ακάμας, πήγαν στην Τροία όχι για να πολεμήσουν, αλλά για να συναντήσουν, και αν μπορέσουν, να επαναφέρουν στην Ελλάδα την Αιθρα, την μητέρα του Θησέα, η οποία βρισκόταν στην υπηρεσία της Ελένης.

[8] Ιλιάδος ραψωδία Ν, 171-176.

[9] Όπως ο Ευριπίδης στην Εκάβη. Πρβλ. και Απολλόδ. Επιτομή 5, 23. Κατά τα Σχόλ. στην Εκάβη του Ευριπίδη 41, ‘υπό ΝΕΟΠΤΟΛΕΜΟΥ φασιν αυτήν σφαγιασθήναι’.

[10] Ο τεχνίτης του Δούρειου Ίππου, ο Επειός,  ήταν απεικονισμένος σε εμφανή θέση, γιατί ήταν τοπικός ήρωας. (Φωκέας, γιος του Πανοπέα).

[11] Το ανόσιο φέρσιμο του Αίαντα του Οιλέα ήταν πως ΤΡΑΒΗΞΕ ΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΣ την Κασσάνδρα από τον βωμό, όπου αυτή είχε καταφύγει κρατώντας το ξόανο της Αθηνάς. Οι Έλληνες ΟΡΓΙΣΘΗΚΑΝ κατά του Αίαντα, και ΗΘΕΛΑΝ ΝΑ ΤΟΝ ΛΙΘΟΒΟΛΗΣΟΥΝ. Ο Αίας σώθηκε τότε καταφεύγοντας σε βωμό, όπου έδωσε έναν όρκο ενώπιον των εδώ αναφερομένων ηρώων (του Οδυσσέα, των Ατρειδών, και ενός τουλάχιστον ακόμη που παριστανόταν μαζί με τον Οδυσσέα, και το όνομά του έχει εκπέσει από το κείμενο του Παυσανία).

[12] Ιλιάδος ραψωδία Β, 308 κ.εξ.

[13] Στην Ιλιάδα ραψωδία Π, 696, αναφέρεται ως ένας από τους Τρώες που είχε σκοτώσει ο Πάτροκλος κατά την ορμητική προέλασή του.

[14] Η Λαοδίκη ήταν μια από τις κόρες του Πριάμου και της Εκάβης.  

[15] Στον Ιμεραίο ποιητή (τον Στησίχορο)  στηρίζεται και ο Απολλόδωρος 3, 12, 5,  που παρουσιάζει επίσης ως κόρη του Πριάμου  (αλλά όχι από την νόμιμη σύζυγό του Εκάβη) την Μέδουσα.

[16] Η πόλη Στεκτόριο ήταν στα ενδότερα της Μικράς Ασίας, στην προς νότον της Άγκυρας και του Σαγγαρίου ποταμού Φρυγία.

[17] Στην Ιλιάδα Γ  185-186 ο Πρίαμος αποκαλεί τους Φρύγες «λαούς Μύγδονος αντιθέοιο». Μύγδων ήταν ο βασιλιάς τους, πατέρας του Κοροίβου, όπως λέει εδώ ο Παυσανίας.

[18] Για να παντρευτεί την Κασσάνδρα είχε έρθει και άλλος ένας, ο «Οθρυονέας, που απ’ τα Καβήσια μέρη ήταν», όπως μας λέει ο Όμηρος, στην Ιλιάδα, ραψωδία Ν, 363. Αυτόν τον σκότωσε ο Ιδομενέας. Και στον Οθρυονέα είχε υποσχεθεί την κόρη του ο Πρίαμος.

[19] Ο Αντήνωρ, ευγενής και με μεγάλη υπόληψη πολίτης της Τροίας, ήταν από τους γέρους που είχε ως συμβούλους του ο Πρίαμος.  Επειδή προ του Τρωικού πολέμου είχε δεσμούς ξενίας με μερικούς Έλληνες πολεμιστές, και επειδή είχε φιλοξενήσει στο σπίτι του τον Μενέλαο και τον Οδυσσέα, όταν ήρθαν ως πρέσβεις στην Τροία κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Τροίας (Ιλιάδος ραψωδία Γ’ , 203 κ.εξ.), είχε τη φήμη φίλου των Ελλήνων. Γι’ αυτό και κατά την άλωση και λεηλασία της Τροίας, οι Έλληνες κρέμασαν έξω από το σπίτι του τη δορά της λεοπάρδαλης, ως σημάδι πως το σπίτι αυτό και οι ένοικοι δεν πρέπει να ενοχληθούν. Βλ. και Στράβων, 13, 608: «Σοφοκλής ουν εν τη αλώσει του Ιλίου παρδαλέαν φησί προ της θύρας του Αντήνορος προτεθήναι, σύυμβολον του απόρθητον εαθήναι την οικίαν».

[20] Η σύζυγος του Αντήνορα, Θεανώ, ήταν ιέρεια της Αθηνάς, της οποίας ο ναός βρισκόταν στην ακρόπολη της Τροίας (βλ. Ιλιάδος ραψωδία  Ζ΄, 297 κ.εξ.).

[21] Η οικογένεια του Αντήνορα είχε φορτώσει στον όνο το κιβώτιο και τα απολύτως αναγκαία και επρόκειτο να εγκαταλείψει την Τροία για τη Θράκη και κατόπιν για τη Βενετία, όπως ήταν η παράδοση που έσωσε ο Στράβων 13:608: «Τον μεν ουν Αντήνορα και τους παίδας μετά των παραγενομένων ενετών εις την Θράκην περισωθήναι, κακείθεν διαπεσείν εις την λεγομένην κατά τον Αδρίαν Ενετικήν». Το σχετικό με τον όνον χωρίο παραδίδεται από τον Παυσανία,  ως εξής: «Κιβώτιον δε επί όνον και άλλα των σκευών εισίν ανατιθέντες οικέται. Κάθηται δε και επί του όνου παιδίον μικρόν».